33 Utrechtse onderzoekers ontvangen Veni-subsidie
Beurs voor veelbelovende, jonge onderzoekers
Ruim dertig veelbelovende, jonge Utrechtse onderzoekers krijgen een Veni-subsidie van maximaal 320.000 euro van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Hiermee kunnen ze in de komende drie jaar hun eigen onderzoeksideeën verder ontwikkelen. 1 op de 7 Veni’s ging dit jaar naar Utrechtse onderzoekers.
Er gaan acht Veni’s naar onderzoekers van de faculteit Bètawetenschappen en zes naar wetenschappers van de faculteit Sociale Wetenschappen. De faculteiten Recht, Economie, Bestuur & Organisatie en faculteit Geesteswetenschappen ontvangen ieder vier Veni's. Er gaan drie Veni's naar onderzoekers van de faculteit Geowetenschappen. Daarnaast gaan er drie Veni’s naar onderzoekers verbonden aan het UMC Utrecht; vier Veni’s naar een onderzoeker die verbonden is aan het Prinses Máxima Centrum en een Veni naar een NIOZ-onderzoeker.
Hieronder een samenvatting van alle onderzoeksprojecten op alfabetische volgorde (op achternaam van de onderzoeker).
Het vuilnis buitenzetten: De mechanismen van neuronale secretoire autofagie begrijpen
Onze hersencellen moeten ons leven lang gezond blijven. Om dat voor elkaar te krijgen, moeten ze beschadigde eiwitten en andere celonderdelen opruimen Bij ziektes als alzheimer lukt het de hersencellen niet om het kapotte materiaal af te breken. Ze kunnen het in plaats daarvan uitscheiden en als het ware de vuilnis buitenzetten. Dat lijkt gunstig voor de cel zelf. Maar het nadeel is dat dit juist schadelijk kan zijn voor andere hersencellen, omdat de ‘troep’ zich door de hersenen verspreidt.
Met zijn Veni ontwikkelt Maarten Bebelman een slimme methode om dit uitscheidingsproces veel sneller en preciezer te meten dan nu nog mogelijk is. Daarmee wil hij achterhalen hoe het proces werkt, en of het mogelijk is om dit proces bij te sturen als je hersenziektes wil tegengaan. Zijn onderzoek helpt zo beter te begrijpen hoe hersenziekten ontstaan, en hoe we daar mogelijk ooit grip op kunnen krijgen.
dr. M.P. (Maarten) Bebelman
OnderzoekerBètawetenschappen - Biologie - Biodynamics and Biocomplexity - Cell Biology, Neurobiology and Biophysics- "Met deze Veni kunnen we een proces ophelderen dat mogelijk een sleutelrol speelt bij hersenziekten, waaronder alzheimer."
Kipa-controverses: Joodse (on)zichtbaarheid in plurale contexten
"Joodse minderheden wereldwijd – en vooral in Europa – geven aan dat zij zich genoodzaakt voelen hun Joodse identiteit te verbergen, uit vrees dat herkenning als Jood hun veiligheid in gevaar kan brengen. In mijn Veni-project onderzoek ik hoe de keppel – een klein maar opvallend religieus hoofddeksel – een brandpunt werd in de strijd rond Joodse zichtbaarheid in de publieke ruimte. De keppel is een krachtig symbool van Joodse aanwezigheid, maar tegelijkertijd ook van de ‘onzichtbaarmaking’ van Joods leven: er zijn overheden in bijvoorbeeld Duitsland, Frankrijk, en recent ook Nederland, die Joden tegenwoordig adviseren om de keppel in het openbaar af te zetten, uit veiligheidsoverwegingen."
Dit project onderzoekt maatschappelijke en politieke ‘controverses’ rondom de Joodse keppel, vanaf de opkomst in de negentiende eeuw tot nu. Aan de hand hiervan verkent Ben Ami uiteenlopende vormen van Joods leven in Europa, de Verenigde Staten en Israël. Hij bestudeert hoe de keppel uitgroeide tot symbool van het Joodse leven, hoe Joodse gemeenschappen er verschillende betekenissen aan toekennen, en hoe het hoofddeksel een rol speelt in debatten over Joodse zichtbaarheid in de publieke ruimte. Door de keppel in de bredere context van in- en uitsluiting van etnisch-religieuze minderheden te plaatsen, wil het project meer inzicht geven in mechanismen achter Joodse zichtbaarheid en onzichtbaarheid.
dr. Itamar Ben Ami
Universitair docentGeesteswetenschappen - Departement Filosofie en Religiewetenschap - Religiewetenschap- "In mijn Veni-project onderzoek ik hoe de keppel – een klein maar opvallend religieus hoofddeksel – een brandpunt werd in de strijd rond Joodse zichtbaarheid in de publieke ruimte."
Van ontwerp naar functie: DNA-origami nanomachines voor eiwitvouwing
DNA-nanotechnologie, en DNA-origami in het bijzonder, ontwikkelt zich snel tot een krachtige techniek voor het bouwen van steeds complexere structuren met elke gewenste vorm, instelbare dynamiek en schakelbare conformaties.
Universitair docent Eva Bertosin gebruikt DNA-origami om nanostructuren te ontwikkelen die de functie nabootsen van het eukaryote TRiC-chaperoninesysteem. Dit eiwitcomplex helpt bij het opvouwen van cliënteiwitten via een ingewikkeld gereguleerd mechanisme. “Deze bottom-up engineeringbenadering biedt volledige controle over structurele conformaties, iets wat met de huidige methoden voor eiwitontwerp nog niet mogelijk is”, aldus Bertosin.
Volgens Bertosin levert het project niet alleen diepgaande inzichten op in eiwitvouwing en de functie van chaperonnes, maar vormt het ook een opstap naar het ontwerp van nanomachines die nieuwe, complexe functies kunnen uitvoeren. "De Veni-beurs is van onschatbare waarde voor het opstarten van dit onafhankelijk onderzoek."
dr. E. (Eva) Bertosin
Universitair docentBètawetenschappen - Scheikunde - Biomolecular Sciences - Membrane Biochemistry & Biophysics- "Deze bottom-up engineeringbenadering biedt volledige controle over structurele conformaties, iets wat met de huidige methoden voor eiwitontwerp nog niet mogelijk is."
Samen sterker: Onderzoek naar de sociale dynamieken van collectieve actie bij onze nauwste verwanten
Jake Brooker gaat met Veni-project onderzoeken hoe onze naaste verwanten (chimpansees en bonobo’s) samenwerken. Wetenschappelijk onderzoek naar samenwerking tussen grotere groepen dieren is nog grotendeels onontgonnen terrein. Dat is opmerkelijk, omdat juist dat aspect cruciaal is geweest voor het succes van de mens. Denk aan het gezamenlijk bestrijden van ziektes of andere grootschalige problemen.
Brooker gaat onder andere bestuderen hoe groepsdynamiek bepaalt of mensapen bereid zijn om samen te werken aan gezamenlijke uitdagingen. Om dat in kaart te brengen, gaat hij in dierentuinen en opvangcentra in Europa en Afrika experimenten uitvoeren waarbij apen moeten samenwerken om een beloning te krijgen.
Het onderzoek leidt niet alleen tot nieuwe inzichten in de evolutionaire oorsprong van samenwerking bij mensen. Het kan ook meer inzicht geven in het natuurlijke groepsgedrag van dieren, en hoe je dat kunt versterken bij mensapen in gevangenschap. Dit kan vervolgens bijdragen aan het welzijn van de dieren.
J.S. (Jake) Brooker
OnderzoekerBètawetenschappen - Biologie - Environmental Biology - Animal Behaviour and Cognition- "Met deze Veni kan ik iets onderzoeken dat me na aan het hart ligt: de oorsprong van samenwerking en de enorme variatie aan sociale kenmerken bij dieren."
Meer leren van therapie: het gebruik van leerstrategieën om psychotherapie te verbeteren
Na decennia van onderzoek zijn er geen verbeteringen in de behandeling voor depressie. Innovaties in bestaande behandelingen zijn dringend nodig. Het opslaan en verwerken van nieuwe informatie is van belang om te kunnen leren van therapie en de geleerde kennis in het dagelijks leven te kunnen oefenen en toepassen. Mensen met psychische klachten hebben echter last van neurocognitieve tekortkomingen waardoor leren van therapie bemoeilijkt wordt. Dit project vertaalt inzichten over leren vanuit de cognitieve en educationele psychologie naar de klinische praktijk zodat patiënten met een depressie en andere psychische stoornissen meer kunnen profiteren van therapie.
- "De meest gebruikte en onderzochte behandeling voor depressie, de cognitieve gedragstherapie, richt zich op het leren van vaardigheden om de depressie aan te pakken. Tegelijkertijd zien we bij patiënten met een depressie vaak grote tekortkomingen in hun vermogen om te leren. Een mogelijk veelbelovende innovatie is daarom het gebruik van strategieën om het leren van therapiesessies te verbeteren."
De schuldige geest
Ethiek gaat traditioneel over wat we wel en niet mogen doen. Maar zijn er misschien ook plichten om bepaalde dingen (niet) te denken, geloven of voelen? In dit project onderzoekt Romy Eskens of er zoiets bestaat als ‘mentale plichten’: morele verplichtingen die niet ons uiterlijk gedrag, maar onze innerlijke wereld raken.
Eskens: "We veroordelen onszelf of anderen soms voor het hebben van bijvoorbeeld racistische gedachten of gewelddadige fantasieën, ook als die nooit in daden worden omgezet. Maar als gedachten op zichzelf geen schade veroorzaken, is het niet duidelijk waarom ze moreel verkeerd zouden zijn. Bovendien zijn er legitieme zorgen over moralisme of een zogenaamde ‘gedachtenpolitie’. In mijn onderzoek ontwikkel en beoordeel ik filosofische argumenten voor en tegen mentale plichten. Zo wil ik beter begrijpen of gedachten moreel verkeerd kunnen zijn – en wat dat betekent voor hoe we onszelf en anderen beoordelen."
dr. Romy Eskens
Universitair docentGeesteswetenschappen - Departement Filosofie en Religiewetenschap - Ethiek InstituutGeesteswetenschappen - Departement Filosofie en Religiewetenschap - Ethiek Instituut- "Ik wil beter begrijpen of gedachten moreel verkeerd kunnen zijn – en wat dat betekent voor hoe we onszelf en anderen beoordelen."
Conditional Computing: Reimagining the Governance of Public AI Infrastructure
De EU investeert miljarden in publieke infrastructuur om ‘AI met Europese waarden’ te ontwikkelen. Er ontbreekt alleen een regeling die ervoor zorgt dat deze investeringen de samenleving ten goede komen. Dit project introduceert conditional computing: een kader dat voorwaarden stelt aan AI-investeringen, zodat publieke waarden zoals transparantie en duurzaamheid prioriteit krijgen.
Met een nationale pilotstudie en een EU-brede analyse van AI-faciliteiten onderzoekt Fabian Ferrari welke factoren bepalen hoe publieke waarden en concurrentievermogen kunnen samengaan. De bevindingen bieden nationale en EU-beleidsmakers richtlijnen om AI-investeringen af te stemmen op maatschappelijke en economische doelen, waardoor er win-winsituaties ontstaan.
Ferrari: “Nu er miljarden aan publiek geld naar AI-infrastructuur in Nederland en Europa gaan, moeten we kunnen vragen: waarom wordt die gebouwd, wie krijgt er toegang toe en hoe worden die keuzes gemaakt? Publieke investeringen moeten maatschappelijke meerwaarde opleveren. Maar wat die waarde van AI precies inhoudt, blijft vaak onduidelijk door de veelheid aan beloften en verwachtingen rond deze technologie. Mijn project onderzoekt hoe publieke investeringen in AI echt iets kunnen opleveren voor de samenleving en hoe we dat het beste kunnen organiseren.”
dr. Fabian Ferrari
Universitair docentGeesteswetenschappen - Instituut voor Cultuurwetenschappelijk Onderzoek - Media en Performance StudiesGeesteswetenschappen - Departement Media- en Cultuurwetenschappen - Media en Performance Studies- "Mijn project onderzoekt hoe publieke investeringen in AI echt iets kunnen opleveren voor de samenleving en hoe we dat het beste kunnen organiseren."
Doorbreken van Barrières in hersentumoren bij kinderen: myeloïde cellen als doelwit
Hersentumoren bij kinderen zijn de meest voorkomende en dodelijke solide tumoren. Immunotherapie is veelbelovend, maar werkt nog niet goed voor hersentumoren. Dit komt waarschijnlijk omdat deze therapieën te weinig rekening houden met myeloïde cellen, die andere afweercellen, zoals T-cellen, onderdrukken. Myeloïde cellen verschillen in functie, afhankelijk van hun type en hun locatie in de tumor. Om dit te begrijpen, gaat van het Prinses Máxima Centrum onderzoek waar de verschillende typen cellen precies zitten en hoe verschillend ze werken. Door de remmende werking van de cellen te doorbreken, hopen we nieuwe immunotherapieën te ontwikkelen die beter werken tegen hersentumoren bij kinderen.
Wel bepalen, maar niet betalen: moeten dokters weten hoe duur de kuur is?
Geneesmiddelenuitgaven zijn hoog, maar Nederlandse dokters weten meestal niet wat de medicijnen die ze voorschrijven kosten. Welke redenen gebruiken dokters eigenlijk om geneesmiddelen voor te schrijven, en wordt de zorg beter en beheersbaarder als ze weten wat we betalen voor de behandeling? Dat gaat Aernoud Fiolet van het UMC Utrecht onderzoeken met deze Veni.
Abortus thuis: veranderende regelgeving en ervaringen in reproductieve zorg
Te midden van toenemende polarisatie en ingrijpende gebeurtenissen zoals de COVID-19- pandemie veranderen abortusregels in Europa snel. Een belangrijke verandering is de opkomst van thuisabortus, waarbij zorg buiten traditionele klinieken mogelijk is onder medische supervisie. Hoewel veel aandacht uitgaat naar de legaliteit en distributie van abortuspillen, wordt nauwelijks gekeken naar wat er gebeurt zodra deze pillen thuis worden gebruikt. Dit project onderzoekt hoe het huis, als nieuw erkende plek voor abortuszorg in Nederland en Italië, de ruimtelijke, sociale en persoonlijke dimensies van abortus vormgeeft en een cruciale leemte vult in het begrip van deze transformatieve verschuiving in reproductieve zorg.
dr. Elisa Fiore
Universitair docentGeowetenschappen - Sociale Geografie en Planologie - Urban Geography- "Naast het bevorderen van wetenschappelijke discussies over reproductieve politiek in Europa, stelt de Veni-subsidie mij in staat om samen te werken met lokale activistische groepen, beleidsmakers en wetgevers, medische professionals en patiëntenorganisaties om ervoor te zorgen dat abortus in de thuissituatie inclusief is, voldoet aan uiteenlopende behoeften en voortdurend wordt verbeterd op basis van empirische inzichten."
Huishoudelijk werk en sekswerk van migrantenvrouwen op digitale platforms
Door het informele, ondergewaardeerde en soms illegale karakter van hun werk, krijgen huishoudelijk en sekswerkers te maken met uitsluiting van sociale bescherming en andere uitdagingen. Om werk te vinden gebruiken zij, veelal migrantenvrouwen, tegenwoordig steeds vaker digitale platforms. Dit project onderzoekt hoe de platforms en regelgeving rond het werk en migratie invloed hebben op de dagelijkse arbeidsomstandigheden en de levens van deze gemarginaliseerde groepen. In samenwerking met betrokken gemeenschappen worden bovendien oplossingen ontwikkeld om hun positie te verbeteren.
Franco: “Nu steeds meer mensen werk vinden via digitale platforms, is er is veel te doen over hoe zulke platforms werkomstandigheden verslechteren. Maar hoe zit dit voor groepen die überhaupt al onder moeilijke omstandigheden werken? En die uitgesloten worden van sociale bescherming, omdat hun werk zelf niet altijd erkend wordt als arbeid? In Nederland maken regels rond huishoudelijk en sekswerk het leven van de werkers extra moeilijk. Mijn onderzoek richt zich op de rol van digitale platforms in de kwetsbare positie van huishoudelijk en sekswerkers, en op het vinden van beleid dat hun werk- en leefomstandigheden kan verbeteren.”
Mijn onderzoek richt zich op de rol van digitale platforms in de kwetsbare positie van huishoudelijk en sekswerkers, en op het vinden van beleid dat hun werk- en leefomstandigheden kan verbeteren.
Een collectieve stem voor werknemer-vriendelijke AI ontwikkelingen
Automatisering heeft bijgedragen aan baanverlies en toenemende ongelijkheid, en de snelle opkomst van kunstmatige intelligentie versterkt de zorgen over de toekomst van werk. Deze veranderingen zijn echter niet onvermijdelijk. In haar onderzoek richt Sabrina Genz zich op de rol van collectieve arbeidsovereenkomsten (cao’s), die afspraken zoals opleidingsbudgetten en ontslagbescherming bevatten, in de manier waarop technologie werknemers beïnvloedt. Door alle Nederlandse cao’s sinds 2000 te analyseren en te koppelen aan data over bedrijven en werknemers, onderzoekt zij door middel van causale analyses of cao’s werknemers kunnen beschermen bij technologische veranderingen. De bevindingen bieden praktische aanbevelingen voor vakbonden, werkgevers en beleidsmakers om te werken aan een toekomst die vriendelijker is voor de werknemer.
Sabrina Genz: "Technologie wordt in de media vaak afgeschilderd als iets dat werknemers simpelweg 'overkomt', alsof ze niets te zeggen hebben en alleen maar kunnen hopen hun baan te behouden. Maar waarom zouden ze de richting van technologische verandering uitsluitend overlaten aan tech-ontwikkelaars en de technologie-elite? Als samenleving en als werknemers kunnen we ook laten horen wat we willen van technologie en AI. Door een dergelijk gesprek te koppelen aan collectieve overeenkomsten en vakbonden, kunnen bedrijven beter geïnformeerde keuzes maken over de adoptie van technologie. Wanneer het management begrijpt wat medewerkers belangrijk vinden, kunnen beslissingen worden genomen met een breder draagvlak, waardoor er minder weerstand is en een soepelere, meer inclusieve technologische transitie mogelijk is."
dr. Sabrina Genz
Universitair docentRecht, Economie, Bestuur en Organisatie - Departement Economie - Sectie Economics- "Als samenleving en als werknemers kunnen we ook laten horen wat we willen van technologie en AI. Door een dergelijk gesprek te koppelen aan collectieve overeenkomsten en vakbonden, kunnen bedrijven beter geïnformeerde keuzes maken over de adoptie van technologie."
Kinderkanker genezen met CRISPR
Kinderkanker is de grootste ziekte-gerelateerde doodsoorzaak bij kinderen. Agressieve vormen, zoals rhabdoïde tumoren, hebben exceptioneel lage overlevingskansen. Deze tumoren worden veroorzaakt door een enkele genetische fout. Dit project van van het Prinses Máxima Centrum ontwikkelt een veilige en nauwkeurige CRISPR-therapie om deze zogenaamde driver mutatie te herstellen. De veiligheid en effectiviteit van deze therapie worden getest in tumororganoïden en muizen. Door de genetische oorzaak van kanker aan te pakken, biedt dit onderzoek hoop op minder schadelijke, levensreddende behandelingen en opent het nieuwe mogelijkheden voor vergelijkbare therapieën bij andere vormen van kinderkanker.
Waarom blijf je je eenzaam voelen? Onderzoek naar redenen voor chronische eenzaamheid in verschillende culturen
Eenzaamheid wordt door bijna iedereen ervaren, maar in sommige gevallen leidt het tot gezondheidsproblemen. Hoewel onderzoek momenteel gericht is op het tegengaan van elke vorm van eenzaamheid, is het van groot belang om de focus te verleggen naar chronische eenzaamheid. Dit vereist onderzoek naar risicofactoren in iemands verleden (bijvoorbeeld negatieve familierelaties), persoonlijke gevolgen daarvan (zoals de neiging om zich afgewezen te voelen) en in iemands context (bijvoorbeeld culturele normen over het tonen van emoties). Deze risicofactoren worden onderzocht in verschillende culturen, om cross-culturele generaliseerbaarheid te evalueren en een te sterke gerichtheid op westerse contexten in de bestaande literatuur tegen te gaan.
Heu: “Inzicht in welke mechanismen ten grondslag liggen aan langdurige eenzaamheid is van groot belang om gerichte interventies te ontwikkelen voor mensen die ondersteuning nodig hebben om aan hun eenzaamheid te ontsnappen. En aangezien het meeste onderzoek naar dergelijke psychologische processen zich voornamelijk richt op de westerse context, zal ik deze processen zowel in westerse als niet-westerse context onderzoeken.”
dr. Luzia Heu
Universitair docentSociale Wetenschappen - Maatschappijwetenschappen - Interdisciplinaire Sociale Wetenschap- “Inzicht in welke mechanismen ten grondslag liggen aan langdurige eenzaamheid is van groot belang om gerichte interventies te ontwikkelen voor mensen die ondersteuning nodig hebben om aan hun eenzaamheid te ontsnappen."
Redox-revoluties: orbitale forcering van vroege zuurstof op Aarde
Zo’n 2,4 miljard jaar geleden vond een revolutie plaats in de geschiedenis van leven op aarde doordat zuurstof voor het eerst in de atmosfeer terechtkwam. Hoe het zuurstofgehalte precies toenam wordt nog slecht begrepen. In dit onderzoek richt Margriet Lantink zich op de vraag hoe cyclische schommelingen in de aardbaan en stand van de aardas (orbitale forcering) invloed uitoefenden op het ritme waarmee vroege zuurstof werd geproduceerd en zich opbouwde. Deze vraag zal worden beantwoord door belangrijke waarnemingen te doen in het gesteentearchief en geavanceerde modellen toe te passen om de onderliggende zuurstofdynamiek en processen te achterhalen.
Lantink: “Vrijwel niets is nog bekend over de rol die astronomische cycli – periodieke schommelingen in de baan van de Aarde om de Zon die het klimaat beïnvloedden – mogelijk speelden in de ontwikkeling van een zuurstofrijke planeet die complex leven mogelijk maakte. Cruciale inzichten hierover hoop ik te vergaren uit miljarden jaren oude sedimentgesteentes in Zuid Afrika en West-Australië waarin deze processen lijken te zijn vastgelegd.”
K-theorie in hogere logaritmische meetkunde
Al eeuwenlang bestuderen wiskundigen geometrische vormen. Dit leidt niet alleen tot fundamentele wiskundige inzichten, maar ook tot talloze toepassingen in de praktijk, zoals in machine learning. “Dankzij de Veni kan ik mijn visie realiseren op hoe verschillende methoden om geometrische vormen te analyseren zich tot elkaar verhouden,” zegt Lundemo. Zijn doel is om een theorie te ontwikkelen die twee van de krachtigste wiskundige methoden met elkaar laat communiceren. Deze nieuwe theorie kan vervolgens helpen bij het oplossen van complexe problemen binnen de meetkunde, topologie en homotopietheorie.
Lundemo, momenteel postdoc aan de Bergische Universität Wuppertal, benadrukt dat het project zonder deze financiering niet mogelijk zou zijn geweest. “Het bouwt voort op baanbrekende nieuwe resultaten,” legt hij uit. “De ideeën vereisen daarom veel tijd en aandacht om zich verder te ontwikkelen — en precies dat biedt de Veni.” Daarnaast heeft hij veel waardering voor de Nederlandse wiskundegemeenschap, en in het bijzonder voor de onderzoeksgroep Fundamentele Wiskunde aan de Universiteit Utrecht. “Ik ben ervan overtuigd dat dit de ideale omgeving is om deze visie tot leven te brengen.”
“Dankzij de Veni kan ik mijn visie realiseren op hoe verschillende methoden om geometrische vormen te analyseren zich tot elkaar verhouden”
De immuunbarrière van diffuus middenlijn glioom bij kinderen ontrafeld
Diffuus middenlijn glioom (DMG) is een ongeneeslijke en zeer agressieve hersentumor bij kinderen. Het immuunsysteem speelt een belangrijke rol bij het bestrijden van kanker, maar bij DMG schakelt de tumor dit systeem uit, waardoor nieuwe behandelingen, zoals immuuntherapie, niet goed werken. Dit onderzoek van van het Prinses Maxima Centrum richt zich op hoe DMG het afweersysteem tegenwerkt, vooral na bestraling, dat de situatie verder kan verslechteren. Met nieuwe technieken en modellen wil ik deze barrières doorbreken en de effectiviteit van immuuntherapie verbeteren. Dit onderzoek vult een gat in onze kennis en biedt de wetenschappelijke gemeenschap een basis om toekomstige behandelingen voor kinderen met DMG te verbeteren.
De strijd om grondstoffen in onze gedeelde oceaan en de noodzaak van eerlijke conflictoplossing
We weten meer over de maan en Mars dan over grote delen van onze eigen oceaan – met name de diepzeebodem en open wateren die buiten de controle van één land vallen. Toch worden deze schijnbaar afgelegen gebieden steeds vaker gebruikt voor activiteiten zoals diepzeemijnbouw of industriële visserij. Deze strijd om grondstoffen ontketent complexe en onconventionele conflicten tussen verschillende partijen met ongelijke macht en status. Het huidige juridische kader voor het oplossen van geschillen in gebieden buiten de nationale jurisdictie houdt echter geen rekening met alle belangen. Dit creëert een onevenwicht in de bescherming van gemeenschapsbelangen, wat ernstige gevolgen kan hebben voor de gezondheid van de oceaan. Dit onderzoeksproject van Lan Nguyen duikt in deze uitdaging. Ze zal onderzoeken hoe internationale juridische instellingen geschillen die voortvloeien uit winstgerichte activiteiten zouden kunnen en moeten oplossen op een manier die gelijkheid en duurzaamheid waarborgt.
Duurzaam en inclusief beheer van de gemeenschappelijke grondstoffen van onze planeet vereist een heroverweging van de manier waarop we omgaan met conflicten in deze afgelegen, maar belangrijke delen van onze oceaan.
Hoe kleine eiwitten de functie van dendritische cellen bij kinderkanker kunnen versterken
Microproteïnen, een recent ontdekte groep van zeer kleine eiwitten, werden over het hoofd gezien vanwege hun grootte, maar zijn nu beter te detecteren en te herkennen vanwege hun belangrijke functies. van Prinses Maxima Centrum zal nieuwe methoden ontwikkelen om microproteïnen te bestuderen in dendritische cellen - de architecten van ons afweersysteem. Indien microproteïnen de werking van dendritische cellen beïnvloeden in de aanwezigheid van kankercellen, heeft dat belangrijke implicaties voor een goede werking van immuuntherapie bij kinderen met kanker.
Een toolbox voor sociale veiligheid in online gaming
Tien miljoen Nederlanders spelen regelmatig online games met meerdere spelers. Wereldwijd is online gaming een van de populairste manieren van ontspanning, met meer dan een miljard liefhebbers. Toch zeggen veel spelers zich vaak onveilig te voelen tijdens het spelen door de omgangsvormen binnen de community. Met name competitieve games staan bekend als broedplaatsen van discriminatie en haatzaaiende taal, wat vaak wordt weggewuifd als ‘een grapje’, aldus Susanne Poeller. “De huidige tools voor gameontwikkelaars geven spelers de mogelijkheid om zich misdragende spelers te rapporteren, te blokkeren of te verwijderen, maar dat zijn pleisteroplossingen. Bovendien is bij het bestraffen van negatief gedrag het kwaad al geschied.”
Poeller pleit dan ook voor meer preventieve strategieën. “Met de Veni-beurs wil ik nieuwe oplossingen verkennen om verbaal geweld te de-normaliseren en positief gedrag te promoten. Het doel is gamegemeenschappen te versterken door tools te ontwikkelen die empathie, diversiteit, saamhorigheid en samenwerking tussen spelers bevorderen.”
dr. S. (Susanne) Poeller
Universitair docentBètawetenschappen - Informatica - Interaction - Human-Centered Computing- “Met de Veni-beurs wil ik nieuwe oplossingen verkennen om verbaal geweld te de-normaliseren en positief gedrag te promoten."
Kosten-batenanalyse als leidraad voor visuele aandacht
Men kan niet alle binnenkomende visuele informatie tegelijk verwerken, maar moet beslissen waar de aandacht op gericht wordt. De huidige theorie verklaart deze aandachtsselectie via doelen, opvallendheid en selectieverleden, maar negeert kosten, waardoor invloedrijke bevindingen onverklaard blijven. Door kennis uit verschillende vakgebieden te combineren, introduceer en test ik een verbeterde theorie: aandachtsselectie is het gevolg van kosten-batenberekeningen, waarbij energieverbruik zelfs tot op het niveau van losse oogbewegingen wordt geoptimaliseerd. Geavanceerde gedragsstudies, eye tracking en EEG vormen de basis van dit fysiologisch onderbouwde, toetsbare model. De resulterende theorie leidt tot betere neuropsychologische diagnostiek, effectievere leermaterialen en veiligere omgevingen; zoals in vliegtuigcockpits.
Strauch: “In mijn onderzoek stel ik voor dat elke oogbeweging een afweging is tussen de inspanning die het kost om ergens naar te kijken en de winst die het ons oplevert. Omdat we onze ogen voortdurend verplaatsen, is dit wellicht de meest voorkomende beslissing die we nemen. Door deze kosten-batenanalyse meetbaar te maken, leg ik de basis voor een beter begrip van visuele aandacht, met mogelijke toepassingen in neuropsychologische diagnostiek, educatie en het ontwerp van veiligere werkomgevingen. Dit draagt bij aan een beter begrip van de waarschijnlijk meest fundamentele beslissing van de hersenen, en van economische besluitvorming in het algemeen.”
dr. Christoph Strauch
Universitair docentSociale Wetenschappen - Psychologie - Psychologische Functieleer- "Door kosten-batenanalyse meetbaar te maken, leg ik de basis voor een beter begrip van visuele aandacht, met mogelijke toepassingen in neuropsychologische diagnostiek, educatie en het ontwerp van veiligere werkomgevingen."
Verstandig, irrationeel – of allebei? Onderzoek naar de evolutionaire oorsprong van beslisregels in primaten die foerageren in virtuele werelden
Evy van Berlo onderzoekt in haar Veni-project hoe zogenaamd irrationele beslissingen eigenlijk een soort universele overlevingsstrategieën kunnen zijn. Voorbeelden daarvan zijn de neiging om de meerderheid te volgen zonder dat je weet waarom, of vasthouden aan eerder gemaakte investeringen terwijl het een bodemloze put is.
Met behulp van een computerspel dat ze zelf ontwikkelde, onderzoekt Van Berlo hoe mensen, chimpansees, makaken en lemuren via touchscreens naar virtueel voedsel zoeken. Daarmee registreert ze welke keuzes de deelnemers maken, maar ook waar ze naar kijken en hoe hun lichaam reageert. Zo brengt ze in kaart welke cognitieve processen achter deze beslisregels schuilgaan.
Dit inzicht helpt verklaren waarom we soms onlogische keuzes maken en kan toepassingen vinden in gedragsstudies, beleidsvorming en technologieontwikkeling. Dankzij de Veni-subsidie kan ze haar virtuele onderzoeksplatform verder ontwikkelen en breed beschikbaar maken.
Dankzij deze Veni-subsidie kunnen we onderzoeken waar ons irrationele gedrag vandaan komt, hoe het is ontstaan, en of het altijd wel zo irrationeel is.
Corrigeren voor irrationaliteit bij het inschatten van kansen
Mensen kijken vaak kwalitatief naar waarschijnlijkheid: iets is een zekerheid, óf iets is onzeker. Verschillen in waarschijnlijkheid nemen mensen vaak niet goed waar, terwijl die wel belangrijk kunnen zijn. Economen gaan er in hun modellen van uit dat mensen verschillen in waarschijnlijkheid correct interpreteren. In dit project zal ik een methode ontwikkelen om te meten in hoeverre mensen waarschijnlijkheid anders interpreteren dan wordt verondersteld in economische modellen. Dit zal economen in staat stellen om hun modellen beter te testen. Ook maakt dit mogelijk om keuzes te 'debiasen' voor onzuivere interpretaties van waarschijnlijkheid. Dit kan mensen helpen om rationelere keuzes te maken, bijvoorbeeld voor hun pensioen of investeringen.
dr. Paul van Bruggen
Universitair docentRecht, Economie, Bestuur en Organisatie - Departement Economie - Sectie Economics- “Ik wil beter begrijpen hoe mensen omgaan met waarschijnlijkheid.”
Laveren tussen Populisme en Protest
Rechts-populistische partijen komen in veel landen in de regering. Dat verandert vaak de relaties tussen bestuurders en ambtenaren. Ambtenaren passen zich meestal aan, maar protesteren soms ook heftig. Topambtenaren moeten laveren tussen populisme en protest. Erik-Jan van Dorp bestudeert hoe topambtenaren uit Nederland, Noorwegen en de Verenigde Staten hun gedrag aanpassen in tijden van politiek populisme en ambtelijk protest.
Erik-Jan van Dorp: ‘Oorlogen, de klimaatcrisis en het regeringsstandpunt in controversiële issues leiden vaak tot polarisatie, ook binnen overheidsorganisatie. Niet alleen in Nederland. Hoe navigeren topambtenaren tussen populistische politici boven hen en protesterende ambtenaren onder hen? Topambtenaren komen op een nieuwe manier onder druk te staan die hen dwingt om publiek leiderschap te tonen. Hoe dat eruitziet ga ik systematisch en vergelijkend onderzoeken.'
dr. Erik-Jan van Dorp
Universitair docentRecht, Economie, Bestuur en Organisatie - Departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap - Public Governance and Management- "Hoe navigeren topambtenaren tussen het populistische politici boven hen en protesterende ambtenaren onder hen?"
Bijnierorganoïden als replica voor menselijke endocrinologie
De bijnier produceert essentiële hormonen die stress, stofwisseling en bloeddruk reguleren. Hoe de cellen in de bijnier van rol veranderen om hormoonniveaus in balans te behouden, is nog onbekend. In dit project van van het UMC Utrecht zal ik bijnierorganoïden ontwikkelen —kleine, functionele weefsels in het lab— van menselijke cellen om deze processen specifiek in mensen te kunnen bestuderen. Door de moleculaire signalen te ontrafelen die hormoonproductie en cel-transities aansturen, zal dit onderzoek nieuwe inzichten bieden in de werking van de bijnier, als ook van aandoeningen zoals het syndroom van Cushing en hormonale disbalansen. Dit kan leiden tot gerichtere, minder ingrijpende behandelingen.
Van woord naar daad? De relatie tussen taal en gedrag in dreigingen aan publieke figuren
Publieke figuren worden steeds vaker bedreigd, met name online. Soms kan een dreiging leiden tot geweld. Het is echter nog onduidelijk of de taal die in dreigingen wordt gebruikt, iets zegt over het toekomstige gedrag van de dreiger, zoals een gewelddadige aanval. Dit project onderzoekt of grootschalige taalkundige analyses gebruikt kunnen worden om gedrag en kenmerken van dreigers te ontwaren, op basis van echte casussen. De resultaten zullen belangrijk inzicht bieden in de vraag of taalkundige informatie gebruikt kan worden om geweld te voorkomen.
Van der Vegt: “Mijn project gaat over dreigingsinschattingen, het proces waarbij professionals – bijvoorbeeld binnen de politie - proberen in te schatten wat het risico is op geweld of andere ongewenste consequenties. Dan kijken zij onder andere naar communicaties zoals dreigbrieven en socialmediaposts. Met alle ontwikkelingen in AI rijst de vraag of dit proces (gedeeltelijk) geautomatiseerd kan worden. Ik ga onderzoeken of en hoe dit op een verantwoorde manier kan.”
dr. Isabelle van der Vegt
Universitair docentSociale Wetenschappen - Maatschappijwetenschappen - Sociologie- “Mijn project gaat over dreigingsinschattingen, het proces waarbij professionals – bijvoorbeeld binnen de politie - proberen in te schatten wat het risico is op geweld of andere ongewenste consequenties."
Vormveranderaars: hoe wind en vegetatie samenwerken om kustduinen te vormen
Duinen langs de kust vormen een cruciale verdedigingslinie tegen overstromingen. Duinontwikkeling wordt gedreven door de interactie tussen de wind, de vorm van het duin en duingras. In dit onderzoek verzamel ik unieke veldmetingen voor en na het verwijderen van duingras op zowel een klein als een groot duin. Ik zal deze metingen gebruiken om het effect van duinvorm en duingras op zand transport te kwantificeren en voorspellingen van duinontwikkeling te verbeteren. Met verbeterde voorspellingen kunnen beheerders duinbeheer strategieën optimaliseren, zodat duinen ook onder de invloed van zeespiegelstijging en klimaatverandering weerbaar blijven tegen stormen.
dr. Christa van IJzendoorn
Universitair docentGeowetenschappen - Fysische Geografie - Delta Evolution and Subsurface Processes- “Door te bestuderen hoe wind, zand en duingras kustduinen vormen, verdiep ik ons begrip van kustduinsystemen. Deze kennis zal de beheerpraktijken verbeteren en ervoor zorgen dat kustduinen veerkrachtig blijven bij klimaatverandering.”
De kracht van interactie: Hoe beurtwisselingen en schermtijd de taalontwikkeling beïnvloeden van kinderen met en zonder TOS
Ongeveer 5–7% van de kinderen heeft ernstige taalproblemen. Deze kinderen worden gediagnosticeerd met een taalontwikkelingsstoornis (TOS) en ervaren uitdagingen op school en in sociale situaties. Vroegtijdige behandeling is cruciaal en omvat onder andere training om ouder-kindinteracties te verbeteren. We begrijpen echter nog niet precies waarom oudertraining effectief is. Dit project van Merel van Witteloostuijn onderzoekt de invloed van beurtwisselingen tussen ouder en kind, en schermtijd op de taalontwikkeling van kinderen met en zonder TOS. De inzichten uit dit project zijn belangrijk voor taalverwervingstheorie en zullen praktische handvatten bieden voor ouders en professionals om kinderen met TOS beter te ondersteunen.
Van Witteloostuijn: “Mijn onderzoek is belangrijk omdat het bijdraagt aan een beter begrip van hoe ouder-kindinteractie gerelateerd is aan de taalontwikkeling van jonge kinderen. Vooral voor kinderen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS), zo’n 5 tot 7% van de kinderen, kan mijn onderzoek bijdragen aan effectievere hulp. Daarnaast geeft mijn onderzoek nieuwe inzichten in de relatie tussen schermgebruik en taalontwikkeling, en ondersteunt mijn onderzoek zo ouders en professionals bij het maken van verantwoorde keuzes over schermgebruik.”
Ontstaan en evolutie van een oeroud celmembraan mysterie
De cellen van al het leven zijn omringd door een membraan. Er bestaan twee membraantypes op basis van onderscheidende lipiden. Waarom cellen van verschillende organismen de ene of de andere lipide gebruiken, en hoe deze ‘lipide scheiding’ ontstaan is, is nog onbekend. Om dit te ontrafelen, zal Bastiaan von Meijenfeldt van het NIOZ de eiwitten bestuderen die in beide membranen voorkomen. Met grootschalige computationele analyses zal hij de beperkingen onderzoeken die de lipiden aan membraaneiwitten opleggen, om de evolutie van de lipide scheiding te herleiden. Bevindingen zullen bijdragen aan begrip over het vroege leven, het ontstaan van complexe cellen, en hoe celmembranen precies werken.
De oorsprong van sociale binding door gedeelde ervaringen in een wereld vol smartphones
Mensen creëren verbondenheid door ervaringen te delen, bijvoorbeeld tijdens rituelen, vertellingen van verhalen of het kijken naar een film. Maar vanaf wanneer kunnen jonge kinderen dit? Hoe uit dit zich dan? En maakt het gebruik van smartphones, die sociale interacties kunnen verstoren, kinderen minder sensitief voor gedeelde ervaringen? Door een serie van experimenten onderzoekt Wouter Wolf of kinderen tussen de 9 en 18 maanden na een gedeelde ervaring al positiever reageren op hun interactiepartner, en of de gevoeligheid hiervoor samenhangt met hoeveel er in het gezin gebruik wordt gemaakt van smartphones in het bijzijn van de kinderen.
Wolf: “Er zijn steeds meer zorgen over ouders die continu in de weer zijn met hun smartphone, in het bijzijn van hun kleine kinderen. Maar we weten eigenlijk niet wat het effect hiervan is op de ontwikkeling van het vermogen om ervaringen tussen ouders en kind te delen. Omdat smartphones zo goed zijn in het afleiden van aandacht, raken de interacties van ouders met kinderen misschien verstoord. Hierdoor kan het zijn dat kinderen de gedragspatronen die kinderen (en ook volwassenen) gebruiken om ervaringen te delen (zoals het volgen van ogen en oogcontact maken) minder goed leren herkennen en gebruiken. Of dit het geval is, ga ik onderzoeken.
Het geheim van het Antarctisch zee-ijs ontrafelen: AI en geostatistiek combineren om de invloed van sneeuw te doorgronden
In slechts acht jaar tijd is het zee-ijs rond Antarctica al vijf keer tot een nieuw laagterecord gezakt, een duidelijk signaal van snelle klimaatverandering met wereldwijde gevolgen. Smeltend zee-ijs draagt bij aan zeespiegelstijging, verstoort de circulatie in de oceanen, verzwakt het vermogen van de oceaan om CO2 te absorberen en bedreigt unieke ecosystemen, waaronder pinguïnkolonies. Een grote uitdaging bij het begrijpen van deze veranderingen is de sneeuw die het ijs bedekt, waardoor het voor satellieten moeilijk is om te meten hoeveel ijs er nog over is. In dit project maakt Lu Zhou de eerste grootschalige sneeuwhoogtekaarten over Antarctisch zee-ijs, met behulp van satellietgegevens, veldwaarnemingen en machine learning. Deze inzichten helpen bij het maken van betere klimaatvoorspellingen en beleid dat gericht is op klimaatbestendigheid, het beschermen van de biodiversiteit en omgaan met een stijgende zeespiegel.
"Deze Veni-subsidie geeft me de kans om de rol van de poolgebieden in wereldwijde klimaatverandering te onderzoeken en beter te begrijpen."
Kleine bossen, grote Impact: Behoud van dieren in een gefragmenteerde wereld
Over de hele wereld worden bossen gekapt om plaats te maken voor palmolieplantages. Dat is slecht nieuws voor veel dieren: hun leefgebied raakt versnipperd, en dat maakt het lastig om voedsel te vinden, soortgenoten te bereiken of zich voort te planten. Toch laten sommige dieren zien dat ze zich kunnen aanpassen, maar alleen zolang er nog kleine stukken bos overblijven tussen de plantages.
Met zijn Veni-onderzoek wil Joeri Zwerts beter begrijpen wat dieren precies nodig hebben om te overleven in deze veranderde omgeving. Hij gebruikt satellietbeelden, cameravallen, drones en slimme technologie om te volgen of en wanneer dieren kunnen overleven in het landschap. De uitkomsten helpen overheden en bedrijven bij het vinden van manieren om palmolie te produceren en tegelijk de soortenrijkdom te behouden.
Met deze Veni kan ik werken aan duurzame landschap-oplossingen die de groeiende palmolievraag verenigen met het beschermen van de unieke en kwetsbare biodiversiteit, waaronder de orang-oetan