Waarom betweters ons blijven irriteren – en ons toch iets kunnen leren
Van Socrates tot mansplainer: de geschiedenis van de betweter
De collega die elk detail móét corrigeren, de gast die bij ieder gesprek alleen zelf aan het woord is en de online wijsneus die altijd nog even wil uitleggen hoe het echt zit. Weinig mensen roepen zo snel irritatie op als de betweter. In zijn onderzoek zag cultuurhistoricus Arnoud Visser dat betweters altijd al onder ons zijn geweest – net als de weerstand die ze oproepen. Wat maakt die betweters nu zó irritant, dat ze soms meer agressie oproepen dan mensen die echt corrupt of wreed zijn?
De ongemakkelijke waarheid?
Van klassieke satire over bijdehante filosofen tot populistische kritiek op elitaire academici: geleerde betweters zorgen in de westerse cultuur al eeuwen voor irritatie, vertelt Visser. “Of het nu gaat om Socrates en de sofisten van zijn tijd, pretentieuze savantes in de Verlichting, of moderne mansplainers op sociale media. Kennis is macht, maar daar te opzichtig of intens gebruik van maken wekt ergernis.”
Betweters zelf weten het antwoord op de vraag wat hen zo irritant maakt natuurlijk wel, zegt Visser. “Zij zien irritatie graag als bewijs van hun gelijk: de waarheid is nu eenmaal ongemakkelijk om te horen, menen ze. Socrates vergeleek zich bijvoorbeeld met een horzel die de maatschappij met pijnlijk stekende vragen wakker probeerde te houden en de zestiende-eeuwse schrijver Aretino had ‘waarheid baart haat’ als motto.”
De hekel gaat vaak helemaal niet over de inhoud van ideeën, maar over gedrag.
“Recenter betoogde de Palestijns-Amerikaanse denker Edward Said dat de echte intellectueel tegen de haren in moet strijken en irritatie hoort te wekken. Zij zien weerstand dus als iets positiefs en maken het tot iets rationeels. Dat komt hen natuurlijk goed uit, maar neemt critici niet echt serieus.”
Onhebbelijk gedrag
Visser biedt een ander perspectief. Hij bestudeerde bronnen van de oudheid tot nu, zoals komedies, satire, essays, preken, kranten en films, waarin betweterige geleerden op de hak worden genomen. “De hekel gaat vaak helemaal niet over de inhoud van ideeën,” vertelt hij, “maar over gedrag.”
“Uit de bronnen komt een soort ‘cultureel script’ naar voren – ongeschreven regels en verwachtingen, vooral over hoe mensen met kennis zich níét horen te gedragen. Vaak terugkerende zonden zijn onbegrijpelijk taalgebruik en jargon, muggenzifterij, en de neiging om anderen te verbeteren. Ingewikkeld taalgebruik kan bijvoorbeeld overkomen als arrogantie, of zelfs als bedrog. En de neiging tot corrigeren en bekritiseren wordt vaak ervaren als dominantie of agressie.”
Weerspiegeling van sociale verhoudingen
De kritiek op betweters weerspiegelt sociale verhoudingen, legt Visser uit. “In vroegere perioden zie je vooral spot van bovenaf, waarmee machthebbers proberen kritische intellectuelen op hun plaats te zetten. Vanaf de moderne tijd horen we ook meer satire van onderop, die geleerde betweters presenteert als onderdeel van een onderdrukkende elite.”
Het is fascinerend om te zien hoe oude stereotypen overleven ondanks de grote maatschappelijke veranderingen.
Het historisch gegroeide script is nog steeds springlevend en wordt ook vandaag ingezet voor eigentijdse agenda’s, ziet Visser. “Het is fascinerend om te zien hoe oude stereotypen overleven ondanks de grote maatschappelijke veranderingen. Zo zie je in moderne films nog steeds karikaturen die eeuwen teruggaan, zoals de pedante professor of de wereldvreemde, seksloze geleerde.”
Meer begrip voor spanningen in de samenleving
Volgens Visser is het belangrijk om van deze geschiedenis te weten. “Zeker in tijden van populisme en polarisatie. De geschiedenis van de betweter helpt ons beter te begrijpen waar het bredere wantrouwen tegen intellectuelen vandaan komt en hoe het al eeuwenland verwoord wordt.”
“We staren ons soms blind op de actualiteit. Met een historische bril op kunnen we veel duidelijker zien wanneer en waarom bepaalde intellectuelen, wetenschappers of geleerden irritatie oproepen. Door te focussen op de persoon van de betweter worden de sociale, religieuze en economische motieven achter de weerstand tegen intellectuelen duidelijker. Zo kunnen we zelfs van de meest irritante betweters nog steeds iets leren. En eerlijk gezegd: het zijn vaak toch ook gewoon heel vermakelijke historische figuren.”
Over On Pedantry
Over de betweter schreef Arnoud Visser On Pedantry: A Cultural History of the Know-it-All. Dit boek geeft een levendige en onderhoudende cultuurgeschiedenis van een uiterst irritante intellectuele ondeugd.