ľ¹Ï¸£ÀûÓ°ÊÓ

Om kiezers bij de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober beter inzicht te geven in de verkiezingsprogramma’s van de politieke partijen, heeft de Nederlandse orde van advocaten (NOvA) deze laten toetsen op hun rechtsstatelijke gehalte. Dit gebeurde door een onafhankelijke commissie van wetenschappers en advocaten onder voorzitterschap van Elaine Mak, hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschappen en Rechtstheorie aan de Universiteit Utrecht. Op 20 oktober heeft zij het rapport aangeboden aan de algemeen deken van de NOvA, Sanne van Oers.       

Sinds het begin van de toetsingen in 2012 is er sprake van een trend waarbij een toenemend aantal programma’s voorstellen bevat die strijdig zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid. Bij de verkiezingen van 2012 ging dit om slechts 2 van de getoetste programma’s, in 2017 om 5 van 13 programma’s, in 2021 om 7 van de 14, en in 2023 om 10 van de 18. Het nieuwe rapport laat zien dat 11 van de 15 getoetste programma’s tenminste één met de rechtsstaat strijdig voorstel bevat, en in 7 programma’s zelfs meerdere. Daarnaast bevatten bijna alle programma’s voorstellen die een risico vormen voor de rechtsstaat. Maar ook doen bijna alle partijen (op twee na) voorstellen die de rechtsstaat juist kunnen versterken. 

Veel van de voorstellen in de verkiezingsprogramma's staan op belangrijke onderdelen op gespannen voet met de rechtsstaat. We zien dit jaar een recordaantal voorstellen dat de toets der kritiek niet doorstaat. Dat is alarmerend.

Werkwijze

De commissie heeft een zogeheten quick scan uitgevoerd: een korte inventarisatie van de verkiezingsprogramma’s, beperkt tot een analyse van de tekst zelf, dus zonder nadere toelichting van de partijen. Voor de beoordeling van de verschillende voorstellen en plannen uit de verkiezingsprogramma's gebruikt de commissie een kleurensysteem:

• Groen – Versterking van de rechtsstaat; plannen die de rechtsstaat kunnen verbeteren of versterken (bijvoorbeeld het mogelijk maken van Grondwettelijke Toetsing).
• Geel – Risico’s voor de rechtsstaat; plannen die een risico vormen voor de rechtsstaat.
• Rood – Aantasting van de rechtsstaat; plannen die in strijd zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid.

De programma’s werden getoetst aan de hand van zeven thema’s: grondrechten, staatsinrichting en Grondwet, onafhankelijke rechtspraak, toegang tot het recht, veiligheid en strafrecht, asiel en migratie, en digitalisering, privacy en toezicht. In het hoofdstuk Trends worden in het rapport de voorstellen per thema besproken. Daarna volgt een overzicht per partij. 

In het rapport van de commissie staat dat de rechtsstaat geen rustig bezit is. Deze toetsing maakt inzichtelijk waar de risico’s zitten, en ook welke voorstellen de rechtsstaat juist kunnen versterken.

De onderstaande figuur (overgenomen uit het rapport) bevat een overzicht van alle beoordeelde voorstellen uit de verschillende verkiezingsprogramma's. Daaronder volgen nog enkele algemene trends die de commissie signaleert.

Enkele algemene trends

• Een eerste algemene trend die uit de voorstellen naar voren komt, is een grotere bemoeienis van de overheid, bijvoorbeeld meer regie over de markt op gebieden als zorg, huisvesting en arbeidsmarkt. In principe kan de overheid via regulering en toezicht beter optreden als hoeder van het algemeen belang, en ook kan het de rechtszekerheid – één van de fundamenten van een voorspelbare, betrouwbare overheid – ten goede komen. Anderzijds zijn er voorstellen waarbij sterkere overheidsregie kan raken aan de sfeer van fundamentele rechten en vrijheden en aan het stelsel van rechtsbescherming, zoals bijvoorbeeld de wens tot meer controle op onderwijs, inperking van de rechterlijke beslissingsvrijheid en beoordelingsruimte, en sturing op de inzet van advocaten voor sociale rechtsbijstand. Dit levert volgens de commissie potentiële risico’s op voor de beginselen van rechtsstatelijkheid, en is er in sommige gevallen regelrecht mee in strijd.
• Een andere trend betreft een groot aantal voorstellen op het terrein van asiel en migratie die voor de rechtsstaat problematisch zijn. Terwijl de overheid lessen heeft getrokken uit schrijnende humanitaire situaties (zoals in de Toeslagenaffaire), dreigt met de voorstellen over asiel en migratie voor andere groepen mensen de rechtsstaat te worden afgebroken. Een democratische rechtsstaat die groepen mensen categorisch uitsluit van zijn verworvenheden, kan volgens de commissie geen volwaardige democratische rechtsstaat zijn.
• Verder is er een toenemend aantal voorstellen dat raakt aan de bescherming van minderheidsgroepen in de samenleving, zowel voorstellen die de gelijke behandeling en rechtsbescherming van minderheidsgroepen willen versterken als voorstellen die bepaalde waarborgen willen afbouwen. Maar een democratische rechtsstaat kan niet zonder de bescherming van minderheidsgroepen, zo benadrukt de commissie.