Psychologieonderzoek naar regelgeving en handhaving
Hoge autoriteit van de handhaver verlaagt het gevoel van verantwoordelijkheid
Regelgeving en handhaving zijn essentieel voor het waarborgen van veiligheid en leefbaarheid in de samenleving. Maar het beperkt ook de keuzevrijheid van mensen: zo kan gehoorzamen aan regels de ervaring van vrijwillig handelen ondermijnen. In hun studie onderzochten psychologen aan de Universiteit Utrecht Henk Aarts en Josi Driessen in hoeverre het gehoorzamen aan instructies van handhavers invloed heeft op de ervaring van vrijwillig handelen, en zo het gevoel zelf verantwoordelijk te zijn voor eigen gedrag verandert.
Voor hun onderzoek hebben Aarts en Driessen specifiek gekeken naar een verkeerssituatie waarin hun deelnemers moesten gehoorzamen aan instructies van een handhaver. Aarts: “In het bijzonder hebben we daarbij gekeken naar twee factoren: wie was de handhaver, en op welke manier werden de instructies gecommuniceerd?”
Verkeersregelaar, boa, agent
In hun experiment werd onderscheid gemaakt tussen drie verschillende handhavers: een verkeersregelaar, een buitengewoon opsporingsambtenaar (boa) en een politieagent. Ook de wijzen van communiceren verschilden: er was een strenge, meer dwingende vorm van communicatie en een vriendelijke, vragende vorm van communicatie.
Hoge autoriteit van de handhaver verlaagt het gevoel van vrijwilligheid en verantwoordelijkheid het meest.
Hoge autoriteit
Uit hun onderzoek blijkt dat mensen hun gedrag anders ervaren wanneer zij de gedragsinstructies van handhavers opvolgen. Aarts: “Hoge autoriteit van de handhaver verlaagt het gevoel van vrijwilligheid en verantwoordelijkheid het meest. Het opvolgen van instructies van een politieagent geeft mensen meer het gevoel niet zelf verantwoordelijk te zijn voor hun eigen gedrag dan wanneer de instructies komen van een boa of verkeersregelaar.” De wijze waarop de handhavers communiceren maakt ook uit. “Een strenge vorm van communiceren verlaagt de ervaring van vrijwillig handelen en gevoelens van verantwoordelijkheid aanzienlijk, en dan met name wanneer instructies van een politieagent komen.”
Aanbeveling
Deze bevindingen geven een duidelijke empirische basis voor het inzetten van een vorm van handhaving waarbij de ervaring van vrijwillig handelen en verantwoordelijkheid in acht wordt genomen. De belangrijkste aanbeveling voor de handhavingspraktijk is dan ook om de aandacht voor de rol van autoriteit en communicatie bij de inzet van handhavings- en toezichtsinstrumenten verder te vergroten.