ľ¹Ï¸£ÀûÓ°ÊÓ

Leiden sancties van overheidsinstanties tot het gewenste gedrag van burgers? Om deze vraag te beantwoorden volgden promovendus economie Timo Verlaat (Utrecht ľ¹Ï¸£ÀûÓ°ÊÓ School of Economics) en psycholoog Erik Bijleveld (Radboud Universiteit) 50.000 uitkeringsgerechtigden van UWV die tussen 2014 en 2017 niet aan de sollicitatieplicht hadden voldaan. Uit het onderzoek blijkt dat het opleggen van een sanctie nadelig kan uitpakken; waarschuwingen lijken een goed alternatief te zijn. ‘Denk goed na over het opleggen van sancties, want ze doen misschien minder dan je verwacht,’ zegt Timo Verlaat.

Vragen over de effectiviteit van sancties en waarschuwingen spelen bij veel beleidsmakers en overheidsinstanties. Verlaat en Bijleveld onderzochten voor hun rapport in opdracht van het de effecten van sancties en waarschuwingen in de context van werkloosheidsuitkeringen. Mensen die een WW-uitkering ontvangen, zijn verplicht om vier keer per vier weken een sollicitatieactiviteit te ondernemen en die te registreren. Wanneer ze niet aan deze verplichting voldoen, krijgen ze meestal een sanctie of een waarschuwing.

Uit het onderzoek blijkt dat sancties er vooral voor zorgden dat mensen zich in het vervolg beter aan hun sollicitatieplicht hielden; het krijgen van een sanctie verminderde de kans op een nieuwe regelovertreding met 40%. Echter, er was geen bewijs dat sancties mensen stimuleerden om daadwerkelijk intensiever op zoek te gaan naar nieuw werk. De afname in overtredingen kwam dus waarschijnlijk vooral doordat mensen hun sollicitaties vaker op tijd doorgaven. Verder waren er aanwijzingen dat mensen met een sanctie na verloop van tijd minder inkomen uit werk verdienden.

Waarschuwingen een bruikbaar alternatief voor sancties

‘Denk goed na over het opleggen van sancties, want ze doen misschien minder dan je verwacht,’ zet Timo Verlaat. ‘Het is een zwaar middel en kort mensen die de financiële middelen vaak echt nodig hebben. Bovendien kan het gevolg zijn dat mensen daardoor werk aannemen onder slechtere voorwaarden (minder stabiel werk, minder goed betaald) – waardoor ze mogelijk sneller opnieuw werkloos worden of op lange termijn lagere inkomens hebben.’

Waarschuwingen lijken een bruikbaar alternatief te zijn voor sancties. In tegenstelling tot sancties, zorgden waarschuwingen ervoor dat mensen meer sollicitaties gingen doorgeven. Bovendien vonden de onderzoekers geen aanwijzingen voor ongewenste bijeffecten van waarschuwingen.

‘Als je helemaal geen sanctiebeleid hebt, valt het dreigende effect weg,’ voegt Verlaat daaraan toe. ‘We hebben niet onderzocht of dat effectief zou zijn. We concluderen wel dat het belangrijk is om goed na te denken over hoe je sancties inzet. Sancties kunnen een grote negatieve impact hebben en kunnen minder effectief zijn dan je verwacht. Misschien is het soms beter om waarschuwingen te gebruiken in plaats van sancties, of eerst een waarschuwing en later een sanctie. Dit is ook het beleid dat UWV sinds 2018 voert: bij een eerste overtreding wordt er een waarschuwing opgelegd en alleen bij een vervolgovertreding volgt er een sanctie.’

In deze video vatten Timo Verlaat en Erik Bijleveld de bevindingen uit Sancties voor burgers: een bruikbaar instrument voor gedragsverandering? samen. Bovendien vertellen zij meer over de ‘instrumentele-variabelen-analyse’ die zij hebben toegepast: een natuurlijk experiment waarmee zij statistische uitspraken kunnen doen over het de effecten van – in dit geval – het opleggen van sancties en waarschuwingen:

Praktische aanbevelingen

Op basis van hun onderzoek doen Verlaat en Bijleveld enkele praktische aanbevelingen, die relevant kunnen zijn voor overheidsinstanties die onder voorwaarden werkloosheidsuitkeringen verstrekken. Met grote voorzichtigheid zouden hun aanbevelingen echter ook vertaald kunnen worden naar andere situaties waarin een overheidsinstantie onder voorwaarden uitkeringen of toeslagen verstrekt aan individuele burgers. Belangrijkste boodschap? Wees terughoudend met het opleggen van sancties en verwacht niet teveel van de effecten daarvan. Reflecteer goed op de doelstellingen waarvoor je ze inzet en heb oog voor de mogelijke negatieve bijeffecten.

Het volledige rapport

Sancties voor burgers: een bruikbaar instrument voor gedragsverandering is zowel open access als (gratis) download beschikbaar als in boekvorm.

Meer informatie

Wilt u meer weten over dit onderzoek? Neem dan contact op met Timo Verlaat: t.l.l.verlaat@uu.nl.

Timo Verlaat was eerder projectleider van Weten wat werkt: samen werken aan een betere bijstand en doet promotieonderzoek naar regels en verplichtingen in de sociale zekerheid.