ľ�ϸ���Ӱ��

Hagedissenshampoo bij een heiligenkalender in een priesterboek en middeltjes tegen hoofdpijn tussen het kerkrecht? Wat doen medische recepten op deze onverwachte plekken? Universitair hoofddocent Middeleeuwse geschiedenis  heeft de afgelopen jaren met een internationaal team mediëvisten onderzoek gedaan naar middeleeuwse medische teksten. Met steun van de British Academy heeft het team een grote hoeveelheid onbekende medische teksten gevonden, opgeschreven in niet-medische manuscripten van voor het jaar 1000.

Superdrankjes en doe-het-zelf recepten

Met St Andrews ľ�ϸ���Ӱ�� als thuisbasis voor het project werkte Van Rhijn samen met onderzoekers van de universiteiten van Oslo, Binghamton en Fordham. Tijdens haar onderzoek naar totaal ander soort teksten, kwam ze steeds nieuwe geneeskundige tekstjes tegen.

Denk bijvoorbeeld aan een recept voor het schoonheidsmiddeltje hagedissenshampoo, geschreven in de marge van een priesterboek. Dat verwacht je niet in een boek waar normaal theologische uitleg en teksten voor de mis in staan. “Dat prikkelde mijn fantasie: zat die priester te piekeren over zijn haar terwijl hij de preek voorbereidde?”, vertelt Van Rhijn.

Superdrankjes voor elke maand van het jaar

Het materiaal laat zien hoe (geletterde) mensen in de praktijk omgingen met kwaaltjes en zorgen van alledag: “Er zitten geweldige dingen tussen zoals superdrankjes voor elke maand van het jaar, dieettips, middeltjes voor huidverzorging en haar, en een heleboel doe-het-zelf recepten voor allerlei alledaagse kwaaltjes (ja, ook aambeien).” De thema’s zijn ook vandaag herkenbaar – al zijn de oplossingen van de kwaaltjes dat niet altijd. 

Het is opmerkelijk dat Van Rhijn deze teksten tegenkwam in niet-medische manuscripten, zoals tussen de rechtsteksten, in schoolboeken en verzamelingen geleerde tractaten over tijdrekening. Samen met een groep wetenschappers verzamelde ze al het materiaal en ze vonden 198 manuscripten met onbekend medisch materiaal. Dit verdubbelde het aantal bekende manuscripten waarin medische teksten voorkomen.

Nutteloze kennis die niks doet ga je niet op duur perkament opschrijven.

Geneeskunde in de middeleeuwen geen kwakzalverij

Er leeft nog steeds het idee dat er in de vroege middeleeuwen niets gebeurde, en dat geneeskunde neerkwam op kwakzalverij. “We zien nu echter dat mensen hun gezondheid in de gaten hielden, dagelijkse kwaaltjes wisten aan te pakken, en die kennis met elkaar deelden. Dat is vast niet voor niks, nutteloze kennis die niks doet ga je niet op duur perkament opschrijven”, legt Van Rhijn uit.

We zien ook dat gezondheid in een bredere zin werd benaderd: “Het ging dus niet alleen over een pilletje of een zalfje, maar ook over goed eten en de balans in het lichaam herstellen,” vertelt Van Rhijn. De meeste methodes komen niet overeen met onze moderne medische wetenschap. Ze bevatten astrologie, een snufje religie en opmerkelijke opvattingen over de kracht van planten en stenen. Desondanks zitten er allerlei interessante ideeën achter, en het is de moeite waard die te onderzoeken.

Als je manuscripten gaat bekijken, weet je nooit wat je tegen gaat komen – en voor onderzoekers is dat een beetje verslavend.

Een nieuw verhaal over de vroege middeleeuwen

Al snel werd duidelijk dat het overgrote deel van de medische kennis uit deze periode nooit is gedrukt, laat staan vertaald. Lange tijd waren wetenschappers vooral geïnteresseerd in klassieke auteurs van medische teksten, zoals Hippocrates en Galenus, terwijl de vaak anonieme middeleeuwse auteurs onderbelicht zijn gebleven. “Dat heeft mij erg verbaasd”, vertelt Van Rhijn: “Uitspraken over vroegmiddeleeuwse geneeskunde zijn eigenlijk altijd gebaseerd op een fractie van het materiaal dat er is, dus vaak de rare en vieze verhalen die laten zien hoe dom en bijgelovig iedereen was.”

Het materiaal wat Van Rhijn en haar team hebben verzameld draagt bij aan een nieuw beeld van de vroege middeleeuwen: “Ik ben heel benieuwd wat er gebeurt als er een nieuw verhaal wordt verteld op basis van al dit onbekende materiaal, en er zal zeker meer boven water komen. Het is een soort schatgraven: als je manuscripten gaat bekijken, weet je nooit wat je tegen gaat komen – en voor onderzoekers is dat een beetje verslavend.”