ľ�ϸ���Ӱ��

Oplettende onderzoekers van onder andere de Universiteit Utrecht en Durham ľ�ϸ���Ӱ�� zagen iets opmerkelijks in een opvangcentrum voor chimpansees in Zambia. Meerdere chimpansees uit dezelfde groep lieten een grassprietje bungelen uit hun oor of uit hun achterste. Zonder duidelijke reden, zo leek het. Het gedrag werd niet gezien in andere groepen chimpansees in hetzelfde opvangcentrum, die onder vergelijkbare omstandigheden leven. Utrechtse onderzoeker Edwin van Leeuwen: “Dit laat zien dat naast mensen ook andere dieren op het eerste gezicht nutteloos gedrag van elkaar kopiëren. En dat kan weer iets zeggen over de evolutionaire oorsprong van cultuur bij de mens.”

Mensen doen met regelmaat willekeurige dingen die geen direct nut lijken te hebben. Ze scheren bijvoorbeeld een streepje in hun wenkbrauw of doen een modieus sjaaltje om bij zichzelf of hun hond. De meeste mensen bedenken deze dingen niet zelf, maar nemen ze over van anderen.

Andere dieren nemen ook gedrag van elkaar over. Vaak is dat nuttig, zoals bij chimpansees die bij elkaar afkijken hoe ze voedsel kunnen vinden. Maar soms hebben dieren toch ook schijnbaar nutteloze gewoontes. Zo zorgde een modetrend bij orka’s, die een dode zalm op hun hoofd gingen dragen, vorig jaar voor aardig wat media-aandacht. Maar dit soort “nutteloze” trends bij dieren zijn nog niet vaak systematisch bestudeerd.

Gras in oor

In 2010 ontdekte Van Leeuwen dat een vrouwelijke chimpansee in het Chimfunshi Wildlife Orphanage opvangcentrum herhaaldelijk en zonder duidelijk reden een grasspriet in haar oor stak en daar liet hangen. Later namen zeven van haar groepsgenoten het gedrag over. En ook na de dood van de vrouwelijke trendsetter, bleef het gedrag bestaan. Ook nu doen sommige apen in de groep het nog. Daarmee werd het gedrag door Van Leeuwen en collega’s geduid als een culturele traditie.

Meer dan tien jaar later begonnen ook chimpansees in een andere groep in hetzelfde opvangcentrum grassprieten in hun oor te steken. Zonder het afgekeken te hebben van de eerdere groep, want daarmee hadden ze geen contact. Maar het bleef niet bij de gras-in-oor-trend in de nieuwe groep. Waar vijf van de acht apen in de groep gras in hun oor staken, lieten zes van de acht apen ook een grassprietje bungelen uit hun achterste. De onderzoekers vonden geen aanwijzingen dat de chimpansees last hadden van hun oor of achterwerk en de grassprietjes bijvoorbeeld gebruikten tegen jeuk.

Waarom ze dan juist precies dit doen, dat maakt me eigenlijk niet uit. Maar dat ze dit kopiëren van elkaar, dat is een belangrijk inzicht.”

Nageaapt van verzorgers

Door goed bij te houden welke apen het gedrag in de tijd vertoonden, konden Van Leeuwen en collega’s aannemelijk maken dat de apen het gedrag niet ieder zelf uitvonden, maar dat ze het afkeken van elkaar. Toen de onderzoekers verder doken in hoe het gedrag is ontstaan, ontdekten ze iets opvallends.

“Beide groepen waarin apen grassprietjes in hun oor deden hadden dezelfde verzorgers. Zij gaven aan zelf ook wel eens een grassprietje of lucifer in hun oor te steken om hun oor schoon te maken,” vertelt Van Leeuwen. “De verzorgers van de andere groepen zeiden dat niet te doen. De chimpansees in de ene groep hebben vervolgens zelf bedacht om de grasspriet ook nog ergens anders in te steken.”

Onder natuurlijke selectie uit

In het wild zijn soortgelijke “nutteloze” trends nog niet waargenomen bij chimpansees. Waarom doen de dieren het dan wel in gevangenschap? “In gevangenschap hebben ze simpelweg meer vrije tijd dan in het wild om dit soort dingen te doen. Ze hoeven minder op hun hoede te zijn en minder tijd te besteden aan het vinden van eten,” geeft Van Leeuwen aan. “Waarom ze dan juist precies dit doen, dat maakt me eigenlijk niet uit. Maar dat ze dit kopiëren van elkaar, dat is een belangrijk inzicht.”

Het zou ook een sociale functie kunnen hebben. Door het gedrag van een ander over te nemen, laat je zien dat je die ander ziet staan en wellicht leuk vindt.

Cultuur bij de mens

Want de vraag waarom mensen cultureel zo ver zijn ontwikkeld ten opzichte van andere dieren, daar zijn wetenschappers nog niet helemaal over uit. Een deel van de wetenschappers denkt dat het antwoord ligt in de in hun ogen unieke capaciteit van mensen om te kopiëren, inclusief kleine, nutteloze details. Andere dieren zouden dat niet kunnen, en steeds zelf het wiel opnieuw uitvinden, waardoor hun culturele evolutie dus nooit ver(der) kan komen. “Maar chimpansees kunnen dus wel degelijk kleine, nutteloze dingen van elkaar overnemen. Daarom vonden we het belangrijk om deze nieuwe observaties te delen,” aldus Jake Brooker (Durham ľ�ϸ���Ӱ��).

Toch nut?

Van Leeuwen en collega’s zijn er overigens niet helemaal zeker van of de gras-hype nou echt nutteloos is. Van Leeuwen: “Het zou ook een sociale functie kunnen hebben. Door het gedrag van een ander over te nemen, laat je zien dat je die ander ziet staan en wellicht leuk vindt. Zo zou het kunnen zorgen voor betere sociale binding en het gevoel bij een groep te horen, net als bij mensen.”