Filosoof Jeroen Hopster: “Filosofie wordt ook gedreven door nieuwe maatschappelijke vraagstukken”
Als het over de grote problemen van deze tijd gaat, bijvoorbeeld de klimaatcrisis of de opmars van technologie, blijkt al snel dat je er met quick fixes niet komt. Wie draagt de lasten en wie heeft de baten van een technische oplossing? Hoe is dat wereldwijd en lokaal verdeeld? “Maatschappelijke veranderingen hebben onherroepelijk een ethische kant,” betoogt filosoof Jeroen Hopster.
Een nieuwe generatie filosofen staat klaar
Het wordt filosofen weleens verweten niet met concrete oplossingen te komen voor wezenlijke problemen. Hopster kan zich niet helemaal vinden in die kritiek. “Een deel van de filosofie is behoorlijk praktijkgericht. Dat geldt zeker voor onderzoek dat wij doen binnen het Ethiek Instituut, soms rechtstreeks in samenwerking met maatschappelijke partners.”
Bovendien is ‘oplossingen bieden’ niet altijd de meest relevante academische taak, vindt hij. “Achter ieder besluit gaan morele aannames schuil, vaak stilzwijgend. Een belangrijke opdracht voor ethici is om daarvan bewustwording te creëren, en kritisch op die aannames te reflecteren.”
Onderzoek naar geschonden verwachtingen door klimaatbeleid
Hopster onderzoekt hoe ethiek helpt om de maatschappelijke vraagstukken van nu het hoofd te bieden, maar ook hoe deze problemen de ethiek zélf vooruithelpen. Hij richt zich in zijn onderzoek onder meer op de ethische vragen die technologische verandering met zich meebrengt.
“Het besef dat technologie-ethiek ertoe doet, werd aangewakkerd door de eerste zelfrijdende auto’s, zo’n tien jaar geleden. In ieder geval onder ingenieurs, die zich bij hun ontwerpkeuzes plots over een variant van het bekende ‘trolley-dilemma’ moesten buigen. Wat moet zo’n auto doen in het geval van een onvermijdelijk ongeluk: de bestuurder opofferen of drie voetgangers op het voetpad? Dat vraagt om ethische reflectie.”
Compensatie bij klimaatmaatregelen?
Een ander onderwerp waar Jeroen Hopster zich mee bezighoudt is de klimaattransitie. Voor zijn onderzoekt hij of de toekomstverwachtingen van ‘verliezers’ van de transitie moreel gewicht in de schaal leggen.
“Neem een boer die tien jaar geleden verwachtte te kunnen groeien met zijn of haar bedrijf. Een verwachting die werd gevoed door de overheid, maar die later moest worden bijgesteld, toen de investeringen al waren gedaan. Heeft de boer in dat geval, vanuit moreel oogpunt, recht op compensatie? Die vraag is heel actueel.”
Filosofie gaat met de tijd mee
Filosofie is constant in beweging en ook de vraagstukken die centraal staan, verschillen per generatie, vertelt Hopster. “De filosofie van de late twintigste eeuw verschilt van de filosofie van vandaag. Ook de maatstaf van wat ‘goede filosofie’ is verandert door de tijd heen. Nieuwe generaties nemen het stokje over en er komen nieuwe vragen op de agenda te staan. Deels door een interne dynamiek – we herkennen de blinde vlekken van de traditie en haar roergangers – maar ook door veranderende vragen van buitenaf.”
“Ik denk dat filosofie grotendeels gedreven wordt door de nieuwe vraagstukken die in de maatschappij spelen.” Hopster denkt daarbij aan een uitspraak van de Amerikaanse filosoof John Dewey (1859-1952): ‘Moral conceptions and processes grow naturally out of the very conditions of human life.’ “Onze waarden komen voort uit praktische wensen en behoeften. En dat geldt ook voor de filosofie als zodanig: die ontwikkelt zich in wisselwerking met een veranderende samenleving.”
Hoe geven we invulling aan begrippen als ‘creativiteit of ‘intelligentie’ in tijden van AI?
Samen nadenken over de impact van veranderende begrippen
“Hoe geven we bijvoorbeeld invulling aan begrippen zoals ‘creativiteit’, ‘expertise’, of ‘intelligentie’ in tijden van kunstmatige intelligentie?” noemt Hopster. – een samenwerkingsverband van wetenschappers van verschillende universiteiten – onderzoekt hij hoe dit soort concepten veranderen door technologische verandering. “We willen die concepten kunnen scherpslijpen, als bruikbaar denkgereedschap.”
“Opkomende technologieën veranderen ons begrippenkader, en ook hoe wij onszelf zien”, legt Hopster uit. “Dat is interessant om als proces te onderzoeken: hoe we over bepaalde begrippen nadenken, zegt iets over hoe onze realiteit verandert. Tegelijkertijd is het een proces waarin we kunnen ingrijpen: een concept is ook een instrument om de realiteit te beïnvloeden.”
De filosoof van vandaag spreidt de armen uit naar de academie en richt het gezicht op de maatschappij.
KNAW Early Career Partnership
Om wetenschappers uit verschillende vakgebieden over dit onderwerp met elkaar in gesprek te brengen, heeft Hopster vanuit de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) een toegekend gekregen. Daarmee zal hij in januari 2026 een bijeenkomst organiseren met precies dat doel.
“Veel wetenschappers onderzoeken ‘conceptuele verandering’ vanuit hun eigen gebied. Ik wil inzichten vanuit de psychologie, pedagogiek, geschiedenis, taalkunde en culturele evolutie hierover samenbrengen. Ook dat is voor mij een eigenschap van goede filosofie: die bouwt voort op andere wetenschappen. De filosoof van vandaag spreidt de armen uit naar de academie en richt het gezicht op de maatschappij.”